Podczas wakacji spędzonych w Rumunii, zobaczyłam wiele prawosławnych kościołów, kolorowych i pełnych pisanych obrazów, czyli ikon. W monasterze w Arbore znalazłam ikonę, która przedstawiała ludzi w dłoni Boga. Mnie kojarzy się to jednoznacznie z opieką i bezpieczeństwem, które znajdujemy w Panu, stąd odniesienie do Psalmu 145. Niestety, nie udało mi się odnaleźć dokładnej interpretacji ikony, ale po drodze natrafiłam na artykuł o symbolice ręki w ikonach. Przedstawiam poniżej fragmenty

JUSTYNA SPRUTTA Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Wydział Teologiczny Zakład Teologii Dogmatycznej

„Symbolika dłoni w ikonie. Studium teologiczno-ikonograficzne”

W ikonach Bóg Ojciec uobecnia się m.in. w symbolu ręki, tzn. w tak zwanej manus Dei (dextera Dei), jak ma to miejsce np. w ikonach „Chrzest Jezusa Chrystusa” czy w ikonach „Św. Jerzy Zwycięzca”. Wyłaniająca się z nieba, błogosławiąca ręka stanowi zresztą najstarszy symbol Boga Ojca w całej w ogóle chrze­ścijańskiej sztuce religijnej. Ta błogosławiąca manus Dei jest prawą ręką Ojca, ale np. w ikonie „Św. Jerzy Zwycięzca” może to być także ręka Syna. Ponadto w ikonografii chrześcijańskiej prawa ręka symbolizuje chwałę życia wiecznego oraz życie kontemplacyjne, ale – ukazana jako wyłaniająca się z obłoku – przyjęła się w chrześcijańskiej sztuce religijnej jako symbol samego Boga Ojca. Wizja pierwszej Osoby Boskiej nie kończy się na symbolu, jakim jest wyłaniają­ca się z obłoków prawa ręka. Symbolem Boga Ojca w ikonach jest również jeden z trzech palców błogosławiącej prawej ręki, wskazujących swoim układem m.in. na dogmat o Trójcy Świętej. Z tychże trzech palców jeden wskazuje na Boga Ojca, natomiast pozostałe na Syna i Ducha Świętego. Tym samym zostaje tutaj zaakcentowana nie tylko jedność Trójcy Świętej, ale także odrębność Osób Boskich.

Gest ręki może także wskazywać w ikonach na kierunek zstępowania Bo­żych energii, stąd ręka pełni również rolę instrumentum gratiae. Symbolizuje ona nie tylko Boga Ojca, ale jest także symbolem mocy, działania, potęgi, tudzież narzędzia sprawiedliwości”. Uwzględniając tę symbolikę ręki należy podkreślić, że w ikonach ruch wykonany np. przez błogosławiącą, prawą rękę wiąże się ściśle z momentem i nierzadko także z kierunkiem zstępowania łaski Bożej. Moment ten jest zarazem momentem obdarzenia mocą Bożą. Tak rozumiana, ręka symbolizuje The Symbolism of Hand Gestures in Icons. A Theological and Iconographic Study in icons God the Father presents himself, inter alia, in the symbol of the hand, ie in so-called Manus Dei (dextera Dei), as is the case in the icons „Baptism of Jesus Christ” or „St. George the Winner „. Emerging from heaven, the blessing hand is, in fact, the oldest symbol of God the Father in all Christian religious art in general. This blessing manus Dei is the right hand of the Father, but for example in the icon „St. George Winner” it may also be the hand of the Son. Also, in Christian iconography, the right hand symbolizes the glory of eternal life and contemplative life, but – impainted as it emerges from a cloud – in Christian religious art, it became known as the symbol of God the Father Himself. The vision of the first Divine Person does not end with the symbol of the right hand emerging from the clouds. The symbol of God Father in icons is also one of the three fingers of the blessing right hand, indicating with their arrangement, the dogma of the Holy Trinity. Of these three fingers one points to God the Father, while the others to the Son and the Holy Spirit. This is not only the unity of the Holy Trinity, but also the distinctiveness of the Divine Persons.również pełne hojności dawanie (por. Ps 104, 28), wskazując nie tylko na Teofanię (por. Ez 1,3; 8, 1), ale także na miłość Boga (Pnp 2, 6) stanowiącą fundament Jego hojności (Ps 145, 16). Na to obdarzanie łaską Bożą wskazuje w ikonach chociażby gest błogosławieństwa wykonywanego prawą ręką lub oburącz (tzw. archijerejskie, tzn. biskupie). Gest błogosławieństwa prawą ręką wykonuje Jezus Chrystus np. w ikonach maryjnych typu Hodegetria, w lewej ręce trzymając zwój lub księgę Ewangelii, berło albo jabłko królewskie. Udzielanym przez Siebie błogosławieństwem Zbawiciel obejmuje w tychże ikonach swoją Matkę, ogarniając w Niej tym gestem obdarzenia łaską także całe stworzenie. Bóg może obdarzać błogosławieństwem.

Błogosławieństwo ukazane w ikonach wiąże się także z egzorcyzmem. Z takim błogosławieństwem można zetknąć się np. w ikonie „Chrzest Jezusa Chrystusa”. Ikona ta ukazuje Mesjasza, który, błogosławiąc wodę Jordanu, uświęca ją przez swe zanurzenie. Tym samym Zbawiciel sposobi wodę rzeki do stania się wodą Chrztu świętego. Wskutek tego dokonanego przez Mesjasza uświęcenia zmienia się sens wody, która z obrazu śmierci (Rdz 6, 11-7, 24) przeobraża się w obraz ocalenia (Kol 2, 11-12; 1 P 3, 18-21). Ponadto od ok. X w. w ikonach „Chrzest Jezusa Chrystusa” zgięta w łokciu, błogosławiąca prawa ręka Mesjasza może unosić się lekko w górę; taki gest ręki wskazuje na egzorcyzm, wyrażając triumf Zbawiciela nad szatanem utożsamianym tutaj z rzeką Jordan i z Morzem. To realizowane przez Jezusa Chrystusa błogosławieństwo może zresztą odnosić się także nie tylko do świadków chrztu Mesjasza w rzece Jordan, ale również do wszystkich uczestników sakramentu Chrztu świętego w Kościele. Należy w tym miejscu podkreślić, że również ręka pozostaje w nieustannej łączności z celebracją nie tylko zresztą tego sakramentu we wspólnocie eklezjalnej, np. udzielenie Chrztu świętego zostaje poprzedzone wyciągnięciem ręki kapłana lub osoby świeckiej.Wynika stąd wniosek, że obecna w Kościele moc Jezusa Chrystusa znajduje swój wyraz także w symbolu ręki oraz przez ten „symbol” udziela się, np. realizowane w życiu Kościoła położenie lub wyciągnięcie rąk „skutkuje” sakramentalnym udzieleniem Ducha Świętego. W tym udzielaniu się Kościół pozostaje „przedłużeniem ręki” Zbawiciela.

Ręka jako instrumentum gratiae, kumulująca i zarazem przekazująca łaskę Bożą, została również ukazana w ikonach „Zstąpienie do Otchłani”. Obok ręki ocalającej pojawia się w tych wizerunkach także ręka przyjmująca to ocalenie. Ręce ocalające są w ikonach „Zstąpienie do Otchłani” rękoma Jezusa Chrystusa, Słowa Wcielonego; Zbawiciel silnym ruchem rąk wyciąga Adama i Ewę, a z nimi całą ludzkość z głębin Szeolu. R Evdokimov interpretuje tę scenę jako wstrząsające spotkanie dwóch Adamów, które już prorokuje Pleromę Królestwa. Prarodzice oraz podążające za nimi dwa orszaki pokoleń ludzkości rozpoznają w ocalającym Zbawiciela, wyrażając to rozpoznanie gestami rąk. Stojąc na rozbitych bramach Szeolu, tworzących swym układem krzyż, Jezus Chrystus chwyta za rękę Adama, zwykle za nadgarstek, czyli za miejsce, w którym tętni puls jako znak życia, przenosząc wraz z Adamem całą ludzkość do istnienia, tzn. do krę­gu wiekuistej obecności Boga Ojca, Syna i Ducha. To uchwycenie w miejscu pulsu ręki grzesznika przez wybawiającą rękę Boga wskazuje na przekazanie „z ręki do ręki” ożywiającej, ocalającej łaski Bożej. Ponadto, trzymając w lewej ręce cienki, wysoki, odnoszący do Odkupienia i stanowiący narzędzie Triumfu krzyż, Zbawiciel wykonuje prawą ręką gest błogosławieństwa, gest obdarzenia łaską Bożą. Trzymany w ręce krzyż jako znak Odkupienia (ale także jako symbol męczeństwa) pojawia się także w innych ikonach, np. jako znak Odkupiciela dzier­żony w dłoni przez św. Jana Chrzciciela występuje we wspomnianej już ikonie „Chrzest Jezusa Chrystusa”. Zresztą sakrament Chrztu świętego wiąże się z Misterium Krzyża, na którym Bóg pokonał zło i otworzył bramy Nieba.