Nazwa Amazonia powstała podobno w związku z wojną, którą Francisco de Orellana toczył z plemieniem Tapuya i z innymi plemionami Południowej Ameryki, gdzie kobiety, według zwyczaju plemienia, walczyły razem z mężczyznami. Opisy Orellany mogą być wierne, jednak niektórzy historycy spekulują, czy Orellana nie pomylił miejscowych mężczyzn noszących „spódniczki z trawy” z kobietami. Orellana zapożyczył nazwę od starożytnych Amazonek z Azji i Afryki opisanych przez Herodota i Diodora w legendach starożytnej Grecji.

Rzeka Amazonka płynąca przez dżunglę

Wycinanie drzew w dżungli amazońskiej zagraża wielu gatunkom płazów, bardzo wrażliwych na zmiany w środowisku (na zdjęciu: Phyllomedusa bicolor)

Las deszczowy podzielony jest na poszczególne piętra, na których żyją różne organizmy, przystosowane do określonej ilości światła i rodzaju pożywienia. Najwyższe piętro ekosystemu tworzą korony wysokich drzew, np. drzewa kapokowego, które wyrasta 10 m ponad sklepienie lasu. Panują tam specyficzne warunki klimatyczne, jest bardziej sucho i wietrznie. W takich warunkach drzewa wykorzystują mniejsze liście, co chroni je przed nadmierną utratą wody, a nasiona są rozsiewane przez wiatr. W ich koronach żyją duże ptaki, np. harpia wielka.

Poniżej znajdują się dość zwarte korony niższych drzew, wyrastających na wysokość 35-45 m. Grubość tego piętra ekosystemu wynosi 6-8 m. Występuje tu ogromne bogactwo roślin i zwierząt: mchy, porosty, pnącza, mnogość owoców, większość żyjących w dżungli ptaków, gadów i ssaków. Wiele zwierząt spędza w koronach drzew całe swoje życie.

Do poszycia lasu dociera w wielu miejscach zaledwie 1% światła słonecznego, dlatego roślinność jest tu bardzo skąpa. To królestwo „sprzątających” las owadów odżywiających się zbutwiałymi liśćmi, obumarłymi drzewami i padliną. Górskie lasy równikowe i lasy deszczowe porastają obszary położone do wysokości 1000-3000 m n.p.m. Jest tu chłodniej i bardziej wietrznie. Drzewa są zatem niższe, a podszycie gęstsze. Drzewa rosną bardzo blisko siebie, z gałęzi zwieszają się korzenie epifitów, np. orchidei, i roślin ananasowatych. Lasy deszczowe, w wielu miejscach niemożliwe do przebycia, są siedliskiem dla wielu gatunków ptaków i motyli.

Amazonia znajduje się głównie na terenie dorzecza Amazonki i jej ponad 1100 dopływów. Dorzecze zostało ukształtowane w czasie paleozoiku, pomiędzy 500 a 200 milionów lat temu.

System korzeni podporowych w lesie zalewowym

Panuje tam wilgotny klimat równikowy o wysokiej średniej sumie opadów (do 4000 mm), ze średnimi rocznymi temperaturami od 24 do 27 °C.

Do lat 70. XX w. obszar był bardzo słabo zagospodarowany i zamieszkany głównie przez łowiecko-zbieracze ludy tubylcze, takie jak Pirahã i Yanomami. Od tego czasu, w związku z licznymi programami osadniczymi (zwłaszcza w Brazylii), rozwija się w Amazonii chów bydła oraz górnictwo – głównie rud żelaza, manganu, cyny i glinu.

Lasy Amazonii są zwane „zielonymi płucami świata”.

W lasach Amazonii mieszkają do dziś plemiona, które nie miały styczności z cywilizacją^[3].

Susza w 2005

W 2005 część dorzecza Amazonki została dotknięta najgorszą od 100 lat suszą^[4]. Były również wskazania, że rok 2006 mógł być kolejnym rokiem suszy^[5]. Artykuł z 23 lipca 2006 w brytyjskiej gazecie The Independent donosił o badaniach wykonanych przez Woods Hole Research Center, wykazujących, że las w swojej obecnej postaci może przetrwać jedynie trzy lata suszy^[6][7]. Naukowcy z brazylijskiego National Institute of Amazonian Research utrzymują, że skutki suszy oraz wycinania lasu w tamtym klimacie mogą doprowadzić do punktu krytycznego, po przekroczeniu którego las nieodwracalnie zacząłby umierać. Wymarcie lasu i jego zamiana w sawannę lub pustynię miałyby katastrofalne skutki dla ziemskiego klimatu.

Według WWF, zmiany klimatu w połączeniu z wycinaniem lasu nasilają efekt wysychania martwych drzew, co stwarza zagrożenie pożarami lasu^[8].

Niektórzy politycy i dziennikarze uważają, że Amazonia jest obszarem międzynarodowym i należy do całej ludzkości. Al Gore powiedział w 1989: „W przeciwieństwie do tego, co myślą Brazylijczycy, Amazonia nie jest ich własnością, należy do nas wszystkich”.^[9] W brazylijskiej prasie temat wywołuje wiele kontrowersji, rząd i społeczeństwo uważają, że takie argumentowanie uderza w ich narodową suwerenność^[10].

W maju 2008 „The New York Times” opublikował artykuł pt. Czyj więc jest ten las?^[11] Artykuł ten wzbudził wiele kontrowersji w Brazylii^[12][13], zmuszając prezydenta Lulę do następującej odpowiedzi: „Amazonia należy do Brazylijczyków”^[14], następnie do dalszych agresywniejszych wypowiedzi: „Amerykanie nie posiadają prawa moralnego, aby zgłaszać jakieś pretensje co do Amazonii, wskazują palcami brudnymi od ropy.”^[15][16]

W Brazylii trwa publiczna dyskusja o tym, czy Amazonia może być zaatakowana, co doprowadziłoby do wojny^[17]. Granica państwa jest patrolowana i strzeżona przez brazylijską armię^[18][19].